Wat gaat er om in het hoofd van een psychopaat? In zijn nieuwe roman W. kruipt de Zweedse schrijver Steve Sem-Sandberg in de gedachten van de moordenaar Woyzeck, die zijn geliefde Johanna Woost met een sabel om het leven brengt. Wanneer hij haar met een ander aantreft, steekt hij meerdere malen op haar in. Hij vlucht, ontdoet zich van zijn wapen maar wordt opgepakt. Drie jaar later wordt hij, na een reeks verhoren en twee afgewezen gratieverzoeken tot de dood veroordeeld.

De 63-jarige Sem-Sandberg kiest wel vaker voor onsympathieke hoofdpersonages. Hij brak in 2009 internationaal door met De onzaligen van Lódz. Daarin offert de Joodse gettoleider Chaim Rumkowski kinderen, bejaarden en zieken op in de hoop dat de werkenden, inclusief hijzelf, niet op transport worden gesteld. Historici twisten nog altijd over de vraag of hij een harteloos monster of een calculerende opportunist was. De Tweede Wereldoorlog is ook het decor van De kinderen van Spiegelgrund (2014), waarin Duitse artsen gruwelijke experimenten uitvoeren op zwakzinnige kinderen.

In beide romans wisselt de schrijver veelvuldig van perspectief, waardoor de lezer ook vanuit de blik van de daders kijkt. Hoewel het bepaald niet aangenaam is om langere tijd in het hoofd van daders te vertoeven, loont de exercitie. Afschuwelijke misdaden zijn zo alomtegenwoordig in onze samenleving, dat de vraag naar de wortels van het kwaad zich onherroepelijk opdringt.

In zijn nieuwe roman onderzoekt Sem-Sandberg deze vraag op het niveau van het individu. Ook dit boek is op historische feiten gebaseerd. Op 27 augustus 1824 wordt de soldaat Johann Christian Woyzeck op de markt van Leipzig onthoofd wegens de moord op zijn vriendin. Van de rechtszaak zijn talloze documenten bewaard gebleven. Daarnaast maakt Sem-Sandberg gebruik van het (onvoltooide) toneelstuk dat Georg Büchner in 1836 over Woyzeck schreef.

Büchners drama was het startschot van een reeks bewerkingen van de stof: in 1921 schreef Alban Berg er een opera over; daarna volgden theatervoorstellingen, films en televisiebewerkingen. De vraag die auteurs en producenten tot op de dag van vandaag bezighoudt, is of de dader wel of niet toerekeningsvatbaar was. Pleegde hij welbewust een moord of was er sprake van psychische onmacht?

Net als in zijn eerdere romans toont Sem-Sandberg zich een meester in perspectiefwisseling. Soms is er een alwetende verteller aan het woord, die Woyzecks levensloop schetst. Hij groeit op in een arm gezin met vijf kinderen. Zijn moeder overlijdt als hij nog heel jong is, waarna hij in de leer gaat bij een pruikenmaker. Het grootste deel van zijn leven brengt hij als voetsoldaat in het leger van Napoleon door. Dat is een tijd vol ijzingwekkende ontberingen en slachtpartijen.

Andere keren bezien we de wereld vanuit de logica van Woyzeck. Vanaf zijn vroegste kindertijd beschouwt hij woorden en letters al als levende dingen. Hij ziet overal geheime tekens in: 'Soms denkt hij dat zijn hele leven te beschouwen is als een gevolg van tekens. Mensen om hem heen of gebeurtenissen die hij meemaakt worden voor hem pas werkelijkheid wanneer hij in staat is ze een plaats te geven in een samenhang die hij zelf overziet.' De lezer ervaart hoe deze geesteszieke zijn eigen werkelijkheid creëert. Als hij zich bespot, vernederd of in het nauw gedreven voelt, pleegt hij geweld. Tot slot is er het perspectief van de rechtspraak, waarin er lange verhoren tussen W.(oyzeck) en Clarus, de verhoorder, plaatsvinden. Clarus reconstrueert nauwgezet de toedracht van de zaak.

De meerstemmigheid werkt goed: er blijkt niet één waarheid te zijn, maar er zijn meerdere zienswijzen op dezelfde historische werkelijkheid. Vooral de weergave van Woyzecks hersenspinsels is overtuigend. Steeds weer verliest hij zich in obsessieve verliefdheden. Hij gedraagt zich dan als een enge stalker, waarbij zich een patroon van afwijzing en geweld ontwikkelt. Als stalknecht wordt Woyzeck verliefd op een zekere Luise Schindel. Hij geeft haar een zelfgemaakt geschenk, maar wordt uitgelachen. Het volgende moment beukt hij haar met een sleutel in het gezicht. Hij beeldt zich ook in dat hij de vader is van het kind dat Marie Thiessen uit Stralsund baart. De scène waarin hij het meisje achtervolgt en uitnodigend 'Lief schatje' roept, is huiveringwekkend.

Qua compositie is de roman wel enigszins uit balans: Woyzecks periode als napoleontische huursoldaat is te lang uitgesponnen, terwijl de relatie met Johanna juist te snel wordt afgewikkeld. Zij duikt vrij plotseling weer op in het verhaal. De alwetende verteller had hier iets meer de regie mogen nemen. Zo blijft onduidelijk of het patroon van afwijzing en geweld zich hier herhaalt of dat deze affaire toch een eigen dynamiek kent. Johanna misbruikt Woyzeck geestelijk en fysiek namelijk dusdanig, dat zijn gevoelens van onmacht en jaloezie tot op zekere hoogte gegrond lijken. Tegelijkertijd gedraagt hij zich evenals in zijn vorige relaties opdringerig en gewelddadig. In een vlaag van woede verwondt hij Johanna met een scherf en moet hij acht weken de gevangenis in.

Sem-Sandberg schetst een overtuigend portret van een psychisch gestoorde man, die stemmen hoort en dwangmatig handelt. Het knappe is dat de auteur geen oordelen velt, maar de lezer zelf laat ervaren hoe een geesteszieke denkt en opereert. Daarmee hoeven we het gedrag van Woyzeck nog niet te begrijpen of goed te keuren - integendeel. Stilistisch gezien is het een zeer knap boek, omdat de auteur zo veel verschillende stijlregisters hanteert. De waanbeelden zijn levensecht dankzij de bloemrijke taal. Over de demonen die hem 's nachts plagen, zegt Woyzeck: 'Als ze weggaan, laten ze een donkere, zeurende pijn in het hart achter en een naar gevoel alsof je ogen en je mondholte gevuld zijn met as.' Dat deze soldaat voor zijn achtergrond net iets té eloquent denkt en spreekt, zij de auteur graag vergeven.

****

Uit het Zweeds vertaald door Geri de Boer. Ambo Anthos; 384 pagina's; € 26,99.

Verberg tekst

*****

Die arme Johann Christian Woyzeck (1780-1824) had het zich zeker nooit kunnen voorstellen: zijn erbarmelijke leven, waarin hij als dagloner, voetsoldaat en uiteindelijk moordenaar enkel spot en vernedering te verduren kreeg, werd de inspiratiebron voor enkele van de opmerkelijkste kunstwerken van de voorbije tweehonderd jaar. De Duitse auteur Georg Büchner schreef zijn vernieuwende theaterstuk ‘Woyzeck’ al in 1837, componist Alban Berg en regisseur Werner Herzog verwerkten Büchners stuk later tot een indringende opera en dito film. En nu is er de roman ‘W.’ Anders dan zijn voorgangers comprimeert de Zweedse schrijver Steve Sem-Sandberg daarin Woyzecks levensverhaal niet, maar maakt hij er een heus antiheldenepos van. Daarbij gebruikt hij alle beschikbare historische bronnen, zoals de processtukken waarin Woyzecks ondervraging na de moord op zijn geliefde Johanna Woost opgetekend staat. Dat gedocumenteerde proces verknoopt Sem-Sandberg vernuftig met grote brokken historische fictie. Uitgaande van de luttele biografische gegevens die bekend zijn, plaatst hij ons in muffe werkplekken en armzalige slaapvertrekken, en neemt hij ons mee in de napoleontische oorlogen aan het begin van de 19de eeuw waarin de berooide Woyzeck als soldaat verzeild raakte. De verschrikkingen van de oorlog worden op een historisch geloofwaardige en tegelijk akelig levendige manier verteld, maar het zijn niet de uiterlijke gebeurtenissen die van deze roman een leesavontuur maken. Vooral de mooie, vaak verrassende beelden waarmee Woyzecks gespannen geestesgesteldheid voelbaar wordt gemaakt, blijven hangen. Zonder te psychologiseren tekent Sem-Sandberg in ‘W.’ een overtuigend en aangrijpend portret van een kwetsbaar mens, op wie de buitenwereld zo sterk en direct inwerkt dat hij nauwelijks een onderscheid kan maken tussen de chaotische werkelijkheid buiten hem en wat er binnen in hem gebeurt. Woyzeck krijgt geen greep op de wereld en wordt, naïef en ongewiekst als hij is, de speelbal van anderen, een machteloze man die enkel als hulpje of pispaal wordt gezien – als hij al wordt gezien. De schrijnendste passages in de roman zijn die waarin Woyzeck toch heel even als een mens met eigen verlangens erkend lijkt te worden, met name wanneer hij in de armen van zijn geliefde ligt. Zo teder als Sem-Sandberg schrijft over de strelingen die Woyzeck ondergaat (‘Haar handen zijn hard en eeltig aan de buitenkant, maar ze zijn vanbinnen zacht’), zo meedogenloos beschrijft hij de vernedering waarin de tederheid algauw weer omgeslagen is. En dreigend luidt het al: ‘Niemand weet of wat als een streling begint niet als een klap zal eindigen.’ De moord op Johanna als machteloze poging om voor één keer macht uit te kunnen oefenen? Sem-Sandberg stuurt niet per se op die interpretatie aan. Voor de moord zijn vele redenen of oorzaken aan te geven: Woyzecks armoede, zijn ‘demonen’ en zijn jaloezie, het trauma van de oorlog. ‘W.’ is een gelaagde roman, waarin alle mogelijke motieven met elkaar verstrengeld raken in een knoop die geen psychiater, laat staan een rechter kan ontwarren. Sem-Sandberg pleit Woyzeck niet vrij, maar geeft hem in de roman de taal waarnaar hij in zijn proces vergeefs zocht. Zo biedt hij een tegenwicht tegen de juristen en wetenschappers die vanuit hun stringente denkkaders al te makkelijke antwoorden vonden om Woyzecks daad te duiden en veroordelen. In ‘W.’ wordt niets verklaard, maar wordt met behoedzame woorden een ongrijpbare wereld afgetast die zich tegelijkertijd in en buiten een mensenhoofd bevindt. En dat is een prestatie, ook wanneer de conclusie na bijna vierhonderd pagina’s niet anders kan luiden dan wat Büchner al in zíjn ‘Woyzeck’ schreef: ‘Ieder mens is een afgrond, het duizelt je als je erin kijkt.’

Verberg tekst

Deze historisch-sociologische roman speelt zich af in Europa vroeg in de 19e eeuw en begint met een moord. Soldaat Woyzeck steekt de vrouw die hij liefheeft dood. Vervolgens wordt de lezer terug in de tijd meegenomen, via een rechtszaak. We volgen, aan de hand van herinneringen en uitingen, Woyzecks leven als ook de gebeurtenissen die leidden tot deze dramatische daad. Het verhaal is op waarheid gebaseerd: in 1824 werd Johann Christian Woyzeck veroordeeld voor de moord op de weduwe Johanna Christiania Woost. Thema's zijn eenzaamheid, kwetsbaarheid, niet begrepen worden, gevoelsleven, geestesziekte, buiten de maatschappij staan, machteloosheid, oorlog, een verscheurd Europa, wreedheden en geweld. De mens als sociaal, psychologisch wezen staat centraal. Rauw, maar ook lyrisch, invoelend en met veel diepgang geschreven. Het boek werd genomineerd voor verschillende prijzen. De Zweedse auteur (1958) heeft al vele goed ontvangen romans op zijn naam staan en won diverse literatuurprijzen. Hij schrijft bovendien maatschappijkritische essays. Verberg tekst