In mijn waardering voor Geert van Istendael staat Het Belgisch labyrint (1989), zijn gids door de Belgische instellingen en gebruiken voor buitenlanders, in het bijzonder Nederlanders, nog steeds het hoogst aangeschreven. Voorts bewonder ik zijn sterk geschreven columns, zijn spitse analyses van vooral binnenlandse fenomenen, hoe hij bijvoorbeeld als zelfverklaard 'reactionair' wijst op de hoge tol aan verloedering die we voor de zo geprezen vooruitgang moeten betalen. Maar je kunt niet ononderbroken sakkeren en kijven. Daarom schreef hij in 1997 ook de roman Altrapsodie, het tragisch verhaal van een verknoeid leven door een verkeerde keuze in liefde en ideologie - dus toch weer een typisch Belgisch thema. En nu zijn er vijf verhalen in Veldwerk in Vlaanderen. Minder diep tragisch van inslag dan de roman. Ze doen eerder denken aan de sprookjes die hij ook schreef, maar ze zijn grimmiger, ironisch, en ze viseren de typisch Vlaamse burgerlijkheid. Niet meteen wat je van hem verwacht, maar helemaal vreemd klinkt het dus niet.

Het boek is "Voor alle vrouwen in Vlaanderen. Ja, alle" zegt de opdracht wat enigmatisch. Vrouwen krijgen inderdaad de meeste hoofdrollen in deze verhalen. Zij komen er nog goed uit. Vaak beheersen ze de situatie of zetten ze de omgeving naar hun hand. Of ze bevrijden zich door vrijgevochten seksualiteit uit hun saaie en bekrompen leven. De mannen daarentegen incorporeren veel duidelijker de Belgische burgermentaliteit en worden geportretteerd als wat naïeve onhandigaards of sukkels. In 'Bericht uit de burcht' krijgt een journalist van zijn dochter te horen dat ze verliefd is geworden op een Afrikaanse asielzoeker. In een eerste reactie zet hij al zijn stekels overeind. Dan rationaliseert hij zijn bezwaren. Hoe meer tegenwind hij geeft, hoe groter de weerstand van zijn dochter zal zijn, redeneert hij. Om de asielprocedure gemakkelijker te laten verlopen stemt hij er ook mee in de jongeman in huis te nemen en zelfs zijn politieke relaties aan te spreken. Zijn voorzichtige engagement opent echter de deuren naar wat hij in zijn bangste dromen niet had voorzien. Dat zijn dochter buiten zijn beschermend burgerlijk cocon een beter mens wordt, is hem een schrale troost.

Twee andere verhalen lopen veel tragischer af, als gevolg van een strakke obsessie van de man in zijn beperkte leefwereld. In 'Het huisje in de heuvels' restaureert een paar een huisje in Frankrijk. Terwijl de man volkomen in beslag genomen wordt door vloertegels, zakken cement en pvc-buizen, vergooit zijn vrouw zich aan ruige schaapherders. Hij hoort er wel van, maar bot en emotioneel afgestompt als hij is brengt hij alleen nog meer toewijding voor de betonmolen op. Handig in huis, maar communicatief blijkt hij een kluns, en het loop slecht met hem af.

In drie van de vijf verhalen, in mijn ogen ook de sterkste, blijkt dit een vast stramien. Met een meedogenloze precisie schetst Van Istendael bij de aanvang van het verhaal het gladgave maar geborneerde leven van zijn personages, bolstaand van tevredenheid om wat ze gerealiseerd hebben. Van iets dichterbij gezien blijkt die gladde afbeelding toch wel wat gecraqueleerd. En onverhoeds gaat ze barsten en scheuren vertonen, waardoor de burcht van tevredenheid in elkaar stort en menselijke drama's uitlokt. Drama's die niemand ooit kon voorzien, maar die genetisch geprogrammeerd zitten in het bestaan van de burgerlijke ingezetene. Hij weet wel wat hij te verliezen heeft, maar beseft nauwelijks hoe kwetsbaar hij is, hoe onbeschermd de verzadigde luxe hem laat, hoe doordringbaar die is voor de geringste onder zijn belagers.

'Het anker' is het langste verhaal, met de meeste connotaties. Mannetje, vrouwtje, twee kinderen, verbouwd boerderijtje, laborerend aan de nieuwe welvaart van hun generatie. Aandoenlijk in hun mediocriteit - en Van Istendael spot niet of doet niet meewarig, maar weer schrijft hij over hen toch met een puntig geslepen pen. Zij zeurt al zo lang dat hij de oude ploeg moet schuren en schilderen en in het voortuintje moet zetten, omringd door geraniums. Tijdens hun vakantie in Spanje doet hij het idee op een anker in de voortuin te deponeren. Niet alleen omdat zijn grootvader binnenschipper geweest is. Hij ziet er onder meer ook een symbolische verankering van hun huis in, en de auteur kan zich nog net bedwingen om er ook nog de 'Vlaamse verankering' uit de slogantrommel van de politiek bij te halen. Ironie dubbelop.

Hij drijft zijn zin door, laat voor veel geld een loodzwaar anker in zijn tuin takelen en zet daarmee een hilarisch drama in. Geen bewondering roept hij op, maar ergernis. Niet alleen van de buurvrouw, maar van actiegroepen, gemeentelijke politici, milieubewegingen en de Openbare Afvalstoffenmaatschappij, die bezwaren opdissen nog belachelijker dan het anker zelf. Van Istendael zet leuk de actiegroepencultuur in de wind. De rol van de plaatselijke pers, de kleinmenselijke gemeentepolitiek, de naïviteit en geborneerdheid vooral. We zijn dan wel mondig geworden, we hebben ons vertrouwd gemaakt met de regels van het politieke spel en het openbaar engagement, maar we bedrijven politiek op enkelhoogte en maken ons onbeschrijflijk belachelijk. En dat leidt ook in dit verhaal naar een gruwelijke afloop.

Dat Van Istendael het verhaal gauw afhaspelt is eigenlijk niet belangrijk meer, hij heeft al veel eerder duidelijk gemaakt waar het hem om te doen is. Er zitten nog wel meer geforceerde wendingen en onwaarschijnlijke ontwikkelingen in deze verhalen. Zelfs halve sprookjes willen wel eens een beetje tendentieus uitpakken. Maar zijn bijzonder vlotte en aangename vertelstijl maakt dat wel goed. Overigens ontbreekt ook de poëzie van het sprookje niet. 'Het meisje dat nooit op de kaft kwam' is een eerst wat cynisch, maar in de afloop vertederend verhaal dat met een fraai beeld zichzelf in de staart bijt. Een buitenbeentje in de verzameling.

Hoe aangenaam deze verhalen ook weglezen, ik waardeer ze niet zo hoog als zijn proza dat ik hierboven aanhaalde. Misschien zie ik in de toonaangevende en zich ferm manifesterende columnist niet graag de auteur van al bij al bescheiden verhalen over Vlaamse mediocriteit. Ze lijken mij met net iets te veel toegeeflijkheid geschreven understatements van belangrijker werk. Een uitstap als tijdverdrijf, kom. Veldwerk ter illustratie.

Met een meedogenloze precisie schetst Van Istendael het gladgave maar geborneerde leven van zijn personages, bolstaand van tevredenheid om wat ze gerealiseerd hebben.

Hide text

Tu quoque, Van Istendael? Dat was mijn eerste gedachte toen ik zijn verhalenbundel Veldwerk in Vlaanderen opensloeg en de opdracht las. In zijn voorlaatste boek Nieuwe uitbarstingen hield hij het nog bescheiden, die bundel met tegendraadse mini-essays moest het doen met: ,,Voor mijn schoonouders, hun arbeid, hun liefde.'' In zijn muzikale roman Altrapsodie schreef hij: ,,Ik draag dit boek op aan mijn zoon en mijn dochter, die allebei op de drempel van het grote leven staan.'' In Vlaamse sprookjes luidt het kortweg: ,,Voor mijn vader.'' Mijn punt is dat in geen van de tien Van Istendael-titels in mijn kast hij met de opdracht zo categorisch uitpakt als in Veldwerk in Vlaanderen .

De tekst luidt, schrik niet: ,,Voor alle vrouwen in Vlaanderen. Ja, alle.''

Commentaar overbodig? Ja en nee. Nee: zo'n opdracht verwacht ik eerder van schrijvende macho's uit Zuid-Amerika, op een cd van Julio Iglesias of van behaagzieke dichters die altijd jong en verliefd willen zijn. Maar van de rationele romanticus Van Istendael?

Toch mogen we zijn amoureuze omhelzing van alle Vlaamse leden van het vrouwelijk geslacht geenszins ridiculiseren. Want als iemand verstand heeft van België, Vlaanderen en Brussel is hij het. Sinds het verschijnen van het hedendaagse standaardwerk Het Belgisch labyrint (1989) geldt hij als België- watcher bij uitstek. In die essaybundel legt hij het onbegrijpelijke Vlaanderen en België scherp-analytisch aan Nederlanders uit. De verhouding tot zijn onderwerp (België) blijkt er een van gedurige haat-liefde. In Arm Brussel hekelt hij bij voorbeeld de vernietiging van zijn geliefde Brussel in vredestijd, door kaalslag, projectontwikkelarij en veelal uit desinteresse geboren bestuurlijk wanbeheer. Het kunstmatige gefederaliseerde bestaan van België is in zijn optiek, vanwege de balkanisering die Europa bedreigt, een voorbeeldig bewijs van beschaving.

Tegendraads, noemde ik de schrijver Van Istendael al. ,,Eigenzinnig'' had ook gekund. In ieder geval is hij de laatste van wie ik gemakzucht verwacht. Dat hij zich afkerig toont van het vigerende marktdenken blijkt al uit de onverstoorbare keuze om een verhalenbundel te publiceren - tegenwoordig een moeizaam uitgegeven want zelden lucratief genre. En juist zo iemand zou de hordes middelbare dames die tegenwoordig het gezicht van het lezerspubliek zijn naar de mond praten met de vrouwvriendelijke aanprijzing ,,Voor alle vrouwen van Vlaanderen. Ja, alle''? Het kan toch niet waar zijn dat de literaire fijnproever Van Istendael opeens een producent wordt van doelgroepproza?

Neen! Wees niet bang. Het is niet zo.

Een uiting als ,,Voor alle vrouwen van Vlaanderen. Ja, alle'' moet vooral op een literair schaaltje gewogen worden, binnen de context van de vijf verhalen in Veldwerk in Vlaanderen . Want ja, Van Istendaels Vlaamse vrouwen hebben de broek aan in huis of houden anderszins het heft in handen. De mannen steken daar als bleke meelwormen bij af. Waar de vrouwen aards en zinnelijk zijn, twijfelen de mannen of zijn ze obsessief ontvankelijk voor de verwezenlijking van hun dromen: een huisje in Frankrijk bouwen of een scheepsanker in de voortuin willen. Nee, dan de vrouwen. Heidi uit ,,Het huisje in de heuvels'' verveelt zich stierlijk en werpt zich in de armen van de bronstige schaapsherder Droes. Het verhaal ,,De achthonderdzevenennegentigste nacht'' verhaalt hoe een jonge vrouw een verhouding heeft met twee mannen, die lange tijd niet weten dat ze deel uitmaken van een liaisonà trois . In ,,Het anker'' blijft de nuchtere Nancy standvastig tegenover haar gaandeweg de realiteit uit het oog verliezende echtgenoot Sven, die een levensgroot anker in zijn achtertuin begeert. Met alle absurde, dus typisch Belgische gevolgen vandien.

Een naam als ,,Droes'' voor de geile bok die Heidi bespringt, wijst in de richting van de volksvertelling of het sprookje. De beginzin van het verhaal ,,Het meisje dat nooit op de kaft kwam'' bevestigt dat vermoeden: ,,Er was eens een dichter die op een mooie dag wonderlijke verhalen begon te schrijven.'' Bij een sprookje, of een allegorisch verhaal, hoort een moraal. Aanvankelijk wekken Van Istendaels sprookjes-voor-volwassenen ook die verwachting. De problematiek is meestal verbonden met de maatschappelijke actualiteit: de wetgeving over immigranten en asielzoekers, de vraag naar het Vlaams-eigene, de ecologische zorg van belangengroepen. Het beeld van België dat opdoemt in deze helder geschreven bundel is dat van een land (of een bureaucratische mallemolen) waar de staat je beste vijand is. De quasi-ambtelijke titel Veldwerk in Vlaanderen is vermoedelijk ironisch bedoeld. De daarin besloten suggestie dat een onderzoeker of inspecteur uit zijn met rapporten bezaaide paradijs zou afdalen om vermoeide Vlaamse echtparen te observeren, vindt stilistisch gelukkig geen weerklank. Maar Van Istendael is geslaagd in zijn opzet: dit kader geeft deze verhalen iets demonstratiefs.

Wat wordt er gedemonstreerd? Bij een moraal hoort een rotsvast, niet zelden dogmatisch wereldbeeld en als daar sprake van is, loert de tendensliteratuur. Vanzelf trapt Van Istendael niet in die val. Hoezeer de etudes in Veldwerk in Vlaanderen ook maatschappelijk verankerd zijn, zijn fijnzinnig psychologisch inzicht in de motieven van zijn personages krijgt steeds de overhand.

Bovenstaande bewering kan niet zonder illustratie. Het sterkste, ronduit hilarische verhaal in de bundel, ,,Bericht uit de burcht'', draagt een motto uit Willem Elsschots Tsjip : ,,Was het nog een Mof of een Rus, maar een Pool.'' De lezer weet daardoor meteen: we krijgen nu iets te lezen over racisme op Vlaamse bodem. Hij houdt zijn hart vast, want zie daar maar eens een verhaal zonder Moraal van te maken. Dat lukt Van Istendael evenwel glansrijk, doordat hij bij zijn ,,veldwerk'' het veld of liever: de intimiteit van de huiskamer alle ruimte geeft. Alleen de conversatie in dit verhaal levert al een pasklaar toneelstuk op. Een man zit de krant te lezen. Zegt zijn vrouw:

,,'Waar blijft ze nu weer zitten de hele tijd?'

'Waar jij je druk over maakt. Ze is onderhand tweeëntwintig.'

'Dáárom juist.'

'Met jou kun je ook nooit eens praten. Het pensioen in 2030 interesseert jou meer dan je eigen dochter.'

'Je weet zo goed als ik dat ze met die nieuwe vriendin op stap is. Twee flinke meiden in de grote stad, wie doet ze wat?'

'Ik hoop dat je ten minste weet wáár ze naar toe zijn.'

'Je moet zo'n kind niet voortdurend zitten te controleren, schat. Laat ze voor één keer toch haar gang gaan. Ze is oud genoeg. Hoe was je zelf? Je bent toch ook jong geweest, kom nou.'

'Dat heeft er niets mee te maken. En ik wil niet dat ze thuiskomt met een kind van zo'n Bosniër in haar buik.'

'Bosniër? In godsnaam, hoe kom je dáár nu weer bij?'

'Zul jij dan nooit eens iets leren? Merk jij dan helemaal niets? Jij wilt me toch niet vertellen dat jij niet weet dat je dochter in het Klein Kasteeltje zit te rommelen met Joegoslaven of Albanezen en God weet nog wat voor slecht volk. En intussen zit jij hier doodgemoedereerd de zaterdagse bijvoegsels van de krant te spellen.''

Komt dochterlief thuis. Ze zegt: ,,Ik ben zo verliefd.'' Haar vader repliceert: ,,Ach, dat waait wel over.'' Waarop ze roept: ,,Dat bestaat niet! Geen sprake van! Ik zie Aboe veel te graag.''

Aboe. Sofie vrijt met een Afrikaan. Maar ja, dat mag je niet zeggen. Dat is discriminerend taalgebruik. Je moet ,,zwarte'' zeggen. En zo meer. Zonder oogkleppen voor de realiteit, zonder knieval voor politiek-correct en politiek-incorrect gedachtegoed, troont Van Istendael ons mee van het ene absurde tafereeltje naar het andere.

Dan nu het oordeel: Veldwerk in Vlaanderen is als staalkaart van Van Istendaels kunnen niet mis. Maar dat hij meer kan dan essays, columns en gedichten schrijven, wisten we al. Nu moet die grote roman er maar eens komen.

Hide text

In Veldwerk in Vlaanderen brengt Geert van Istendael vijf verhalen bijeen. Vier ervan werden vroeger reeds gepubliceerd, het slotverhaal, meteen ook het langste van de bundel, verschijnt hier voor het eerst. Vijf verhalen die o.m. door de lichtvoetigheid waarmee het onderwerp wordt benaderd, verkeerdelijk de indruk wekken wat banaal en nietszeggend te zijn. Van Istendael slaagt erin onder het gladde en rimpelloze oppervlak van zijn verhaal een wereld van kleinburgerlijkheid bloot te leggen die direct herkenbaar is en daarom juist na lectuur zo genadeloos hard overkomt. In het slotverhaal bv., 'Het anker', komt een man eindelijk tegemoet aan de wens van zijn vrouw in hun keurig onderhouden voortuintje een opgepoetste ploeg te zetten. Eigenlijk doet hij dit met voorbedachten rade: op reis in Spanje heeft hij een kolossaal anker gezien en, ter altijddurende memorie aan zijn grootvader die binnenschipper was en om zijn 'verankering' aan zijn stukje grond en aan zijn familie te tonen, wil hij ook zo'n anker in de tuin. Eens hij eraan is geraakt en het monument in volle glorie te bezichtigen valt, komt een niet te stoppen mechanisme op gang, van plaatselijke politiek via actiegroepen en de Openbare Afvalmaatschappij, om het tuig wegens landschapsontsiering en gevaarlijke stoffen te laten verdwijnen. Of hoe Vlamingen met hun democratische rechten hebben leren omgaan... Ook in 'Het huisje op de heuvels' is de man het slachtoffer van zijn kleinburgerlijke obsessie: hij gaat zo op in de restauratie van het huisje dat hij gekocht heeft in Zuid-Frankrijk dat hij nauwelijks doorheeft dat zijn vrouw zich ondertussen de seksuele krachtpatserij van de schaapherders uit de buurt laat welgevallen en uiteindelijk finaal kapotgaat aan zijn huisje. Mannen halen het niet bij Van Istendael: in 'De achthonderzevenennegentigste nacht' worden de twee minnaars van een vrouw met elkaar geconfronteerd om uiteindelijk allebei de laan te worden uitgestuurd. Het openingsverhaal 'Bericht uit de burcht' bevat het relaas van een krantenredacteur wiens dochter verliefd wordt op een Afrikaanse asielzoeker. Zijn inmenging in hun relatie maakt dat het huwelijk er ook effectief komt. 'Het meisje dat nooit op de kaft kwam' is een sprookje over een dichter die het meisje dat ooit op de kaft van een van zijn publicaties moest komen te staan, in levende lijve ontmoet en een relatie met haar begint. Zonder ook maar één moment te chargeren legt Van Istendael in zijn verhalen genadeloos bloot hoe in de eerste plaats de mannen blind door het leven dwalen. Niet toevallig dat hij zijn bundel opdraagt aan "alle vrouwen in Vlaanderen. Ja, alle." [Jooris Van Hulle] Hide text

De Vlaamse schrijver (1947) is vooral bekend als maatschappijkritisch essayist met uitgesproken standpunten tegen de vanzelfsprekendheid van gangbare opvattingen. In dit boek publiceert hij vijf verhalen - waarvan vier reeds elders gepubliceerd - maar nu grondig bewerkt. Ze betreffen met name de thematiek van de relatiebeleving in het gezin - de vaste burcht - op het patroon van het alledaagse leven: de verliefdheid van een dochter op een allochtoon, de verbouwing van een vakantiehuisje in Frankrijk, de opluistering van een tuin met een anker van een zeeschip. Maar juist aan de hand van dit alledaagse blijkt hoe de beleving van de menselijke verhoudingen uit elkaar kan spatten door de intransigentie en de excessiviteit van karakters. En daarmee komt de schrijver toch weer op het bekende terrein van zijn essayistische werken. Maar nu in een literaire vorm die door de krachtige compositie van de verhalen en de fantasie rond de gebeurtenissen tot geboeid lezen leidt. Vrij kleine druk.